Wat is euthanasie?

Met ‘euthanasie’ wordt bedoeld: een zelfgekozen levenseinde met de hulp van een arts. De arts dient dodelijke middelen toe aan de patiënt om een eind te maken aan zijn of haar leven. Eerst een middel waardoor hij in coma raakt, daarna een spierverslapper waardoor hij stopt met ademen. Iemand kan deze middelen ook zelf innemen onder toezicht van een arts. Dit wordt ‘hulp bij zelfdoding’ genoemd en valt ook onder de euthanasiewet. Euthanasie en hulp bij zelfdoding zijn allebei vormen van ‘actieve levensbeëindiging’.

Zijn er andere opties?

Actieve levensbeëindiging wordt vaak gezien als een uitweg voor pijn en lijden. Gelukkig is er steeds meer aandacht voor goede palliatieve zorg, waarbij de kwaliteit van leven voorop staat. Daarnaast zijn de mogelijkheden voor pijnbestrijding toegenomen. Hierdoor kan lijden draaglijker gemaakt worden. Zo zijn er andere opties dan euthanasie.

De euthanasiewet

Nederland was het eerste land dat euthanasie en hulp bij zelfdoding legaliseerde (in 2002). Toch is levensbeëindigend handelen in principe strafbaar. Maar, in de euthanasiewet staan de voorwaarden waar de arts zich aan moet houden om niet strafbaar te zijn. Het is aan de arts om te bepalen of hij het verzoek tot levensbeëindiging zal uitvoeren. Een arts gaat lang niet altijd mee in het verzoek, bijvoorbeeld omdat er nog een reële behandelmogelijkheid is. Ook kan een arts gewetensbezwaren hebben en de patiënt verwijzen naar een collega.

Lees in het achtergronddocument ‘De euthanasiewet’ meer over de totstandkoming van deze wet.

Als een arts euthanasie of hulp bij zelfdoding heeft uitgevoerd, moet hij dit melden bij de toetsingscommissie (Regionale Toetsingscommissie Euthanasie). Deze commissie kijkt achteraf of er werd voldaan aan de zorgvuldigheidseisen. Is dat niet het geval, dan kan een arts alsnog aangeklaagd en vervolgd worden.

De zes zorgvuldigheidseisen

Euthanasie en hulp bij zelfdoding zijn niet strafbaar wanneer aan deze eisen is voldaan:

• De patiënt doet zijn verzoek vrijwillig en heeft er goed over nagedacht (weloverwogen).
• De patiënt moet uitzichtloos en ondraaglijk lijden.
• De arts moet de patiënt informeren over de situatie en vooruitzichten.
• Er is geen redelijke andere oplossing voor de situatie van de patiënt.
• De arts moet ten minste één onafhankelijke arts raadplegen. Deze arts moet beoordelen of de eisen 1 t/m 4 ook op de patiënt van toepassing zijn.
• De euthanasie of hulp bij zelfdoding moet op een medisch zorgvuldige manier worden uitgevoerd.

Euthanasie bij kinderen

Er zijn formele regelingen voor actieve levensbeëindiging bij kinderen in de leeftijd tot 1 jaar en vanaf 12 jaar. Lees hier meer over bij het thema ‘Actieve levensbeëindiging bij kinderen’. Ouders moeten toestemming geven voor actieve levensbeëindiging bij kinderen tot 1 jaar of kinderen tussen 12 en 16 jaar. Op de leeftijd van 16 en 17 jaar moeten de ouders of voogd betrokken worden, maar is instemming geen voorwaarde. Voor kinderen tussen de 1 en 12 jaar was actieve levensbeëindiging lange tijd niet formeel geregeld. In april 2023 werd bekend dat het kabinet Rutte IV het eens is geworden over een regeling die actieve levensbeëindiging van kinderen tussen de 1 en 12 jaar, bij uitzichtloos en ondraaglijk lijden, mogelijk maakt.

Euthanasieverklaring

Sommige mensen kiezen ervoor om in een verklaring vast te leggen in welke situatie ze willen dat de arts hun leven beëindigt. Met de zogenoemde euthanasieverklaring geeft de patiënt aan in welke situaties er volgens hem sprake is van ondraaglijk en uitzichtloos lijden. De artsen en naasten weten dan wanneer iemand euthanasie zou willen.
De euthanasieverklaring is wezenlijk anders dan het behandelverbod. Een arts moet een behandelverbod respecteren, omdat hij zonder toestemming een patiënt niet mag behandelen. Een arts kan echter nooit gedwongen worden om levensbeëindiging toe te passen.

De praktijk

Hoeveel mensen krijgen euthanasie?

Bij 4 procent van de sterfgevallen in Nederland sterven mensen door euthanasie of hulp bij zelfdoding. Het aantal meldingen van actieve levensbeëindiging is de laatste jaren enorm gestegen. Dit, terwijl de opties om lijden te verlichten ook toegenomen zijn. In 2022 werden 8.720 euthanasiemeldingen gedaan, in 2005 waren dat er 1.933.
De meeste mensen (5.046, dat is 57,9%) die een vorm van actieve levensbeëindiging hebben gekregen, hadden een van de volgende aandoeningen: een vorm van kanker die niet (meer) te genezen was (379), een stapeling van ouderdomsaandoeningen, de ziekte van Parkinson, MS, ALS, dementie (288), psychiatrische aandoeningen (115) of een combinatie van aandoeningen (2.892). De laatste jaren is het karakter van de euthanasieaanvragen aan het veranderen. In de jaren ’70 was pijn de belangrijkste reden voor een aanvraag voor levensbeëindiging, hoewel dat toen nog illegaal was. Tegenwoordig speelt het verlies van waardigheid en regie ook een grote rol. Mensen die soms nog jaren zouden kunnen leven met hun ziekte, stellen toch al een euthanasievraag. Ze willen de jaren van ziekte en mogelijke afhankelijkheid van anderen, niet doormaken. Daarnaast groeit het aantal mensen dat euthanasie krijgt bij dementie en psychiatrische klachten. Hoewel steeds meer mensen vanwege hun psychiatrische klachten euthanasie krijgen, blijkt uit onderzoek dat het zelfmoordcijfer onder psychiatrisch patiënten niet daalt.

Wat valt niet onder euthanasie?

Palliatieve sedatie en morfine

Soms wordt het gebruik van morfine en palliatieve sedatie in verband gebracht met euthanasie. Hoe dan ook is dit geen euthanasie. Wanneer morfine en slaapmedicatie volgens de richtlijnen worden gebruikt, werken deze ook niet levensbekortend. Maar er bestaat wel een grijs gebied tussen symptoombestrijding in de laatste levensfase en levensbekortend handelen. Dit vormt een probleem. Lees hier meer over op onze pagina’s palliatieve sedatie en morfine. In de praktijk zien we dat palliatieve sedatie ook steeds vaker wordt toegepast. Er wordt onderzoek gedaan naar de oorzaak van deze stijging. Heldere communicatie over het doel van morfine of slaapmedicatie blijft daarom ook altijd belangrijk. Een goed gebruik van deze middelen is om lijden te verlichten en niet het levenseinde te bespoedigen.

Lees meer op de pagina’s morfine en palliatieve sedatie.

Het bewust stoppen met eten en drinken

Het stoppen met toedienen van vocht en voeding in de terminale fase is geen euthanasie. Net als het niet meer starten van een medische behandeling. De terminale fase is wanneer iemand binnenkort overlijdt. Het kenmerkende aan die fase is dat eten en drinken niet meer lukt omdat iemand stervend is. Wanneer een patiënt er bewust voor kiest om te stoppen met eten en drinken zonder in de stervensfase te zijn, spreken we formeel ook niet van euthanasie. Het is namelijk geen ‘actieve’ vorm van levensbeëindiging. Maar, met deze keuze beoogt iemand weldoelbewust zijn leven te bekorten. Deze keuze kan wel zijn leven bekorten.

Lees meer op de pagina vocht en voeding.

Grenzen verschuiven

Er is vaak discussie over de zorgvuldigheidseisen. Denk aan:

• Kan iemand met dementie mét een wilsverklaring nog wel voldoen aan de zorgvuldigheidseis dat een verzoek weloverwogen moet zijn?
• Is het bij psychisch lijden mogelijk om met zekerheid vast te stellen of aan alle zorgvuldigheidseisen is voldaan?
• Kan een buitenstaander dit wel goed beoordelen?

Inmiddels heeft de wet en praktijk aangetoond dat actieve levensbeëindiging mogelijk is bij terminaal zieken, chronisch zieken, psychiatrische patiënten, mensen met dementie en (vanaf 2011) mensen met een stapeling van ouderdomsklachten. De overeenkomst hierin is dat de oorzaak van het lijden een medische dimensie moet hebben.

Op dit moment is er een discussie gaande om hulp bij zelfdoding ook mogelijk te maken bij mensen die vinden dat hun leven voltooid is, zónder dat er een medische grondslag is voor hun lijden. Op dit moment mogen deze mensen volgens de wet geen euthanasie of hulp bij zelfdoding krijgen. Lees meer over voltooid leven op deze pagina.